علم — لغتده مطلقا بر شیئی بیلمك دیمك اولوب اصطلاحده
جمع و تدوین و بر قاعده تحتنه وضع ایله خاصة تدریس و تحصیل اولنان
معلوماته دینلور تواریخ و آثار قدیمه+یه نظراً علم ابتدا كردستان طرفنده
بولنان سریانیلر و جزیره و بصره طرفلرنده متمكن كلدانیلردن ظهور ایدوب
اورالردن قدمای مصریونه انتقال ایتدی و یونانیلر بونلردن تعلم و توسیع ایدوب
میلاددن بشیوز بو قدر سنه مقدم رومالولره كچدی و برارەلق اوروپاده ملل
وحشیه+نك استیلاسی مناسبتیله منسی حكمنه كیروب ظهور اسلامده علی
التدریج غبطه بخش اعصار سالفه دینەجك بر حیثیتده كسب وسعت ایلدی
اوروپالیلر خیلی زمان صكره اهمیت ویره+رك تحصیله باشلامشلردر علم
ایكی نوع اولوب برنجیسی علوم نقلیه+دركه تحصیلی نقله منوط اولدیغندن
بونده عقلك حكم و تصرفه مجالی یوقدر فقط مسائل فرعیه اصوله ملحق
و بعض مسائل جزئیە+ده ایدیلان قیاس نقلدن متفرع اولمسیله نقله ارجاع
ایدیله+بیلور و علوم نقلیه+دن اولان احكام اصلیه و اعتقادیە+یه علم توحید
و الصفات و احكام فرعیه و عملیەیه علم فقه دخی دنیلور ایكنجیسی علوم
عقلیەدركه انسان بونك موضوعات و براهین و ادلە+سنی و صور تعلیمیه+سنی
و خطا و صوابنی كندو فكریله بولوب چیقاره+بیلور علوم عقلیه
شمدی+یه قدر برقاچ درلو تقسیم اولندیغی حالده اك صكره یدی صنفه
ایرله+رق (لسان وادییات) برنجی (علوم ریاضیه) ایكنجی (علوم طبیعیه و طبیه) اوچنجی )علوم تاریخیه و جغرافیه) دردنجی (فلسفیه و ادیان) بشنجی (سیاسیه) التنجی (علوم نفیسه) یدنجی صنف اعتبار ایدلمش
و بونلردن هر بری دخی متعدد نوعلره تقسیم اولنمشدر — انواع مز كورەنك سكسان
سكزه بالغ اولان باشلیجه+لری حروف هجا ترتیبی اوزره مختصراً بیان اولندی
١) علم آثار قدیمه — برقاچ قسمه منقسمدر بر قسمی مسكوكات
عتیقە+نك جنس و تاریخ و اشكالندن و دبكر قسمی آثار عتیقه اوزرنده محكوك
و مرتسم یازولری اوقویوب زمان و مزایاسنی اكلامق ایچون موضوع اصول
و قاعددن بحث ایدر شمدی+یه قدر نره+لردن نه كبی شیلر چیقارلدیغنی و دها
نره+لرده مأمول اولدیغنی تحقیق تاریخه عائد اولدیغندن بو مناسبتله انك دخی
بر شعیەسی عداولنه بیلور. بونلر دائم آوروپاده خیلی كتابلر یازلمش و بولنان
مسكوكات و لوحه و استاتولر موزه خانه+لرده وار بابی نزدنده حفظ ایدیلەرك
الیوم تحری+یه دوام اولنمقده بولنمشدر
٢) علم اخلاق — حكمت عملیە+دن بر قسمدر بوندن مراد نفسی
فضائل ایله تحلیه و رزائلدن تخلیە+در فضائلدن مراد (نظریه) (غضبیه) (شهویه) دنیلان اوچ قوت اولوب فقط بونلردن هر بری ایكی خصلت
رزیله بیننده متوسط بولندقلرندن تفریق و تمییز لازمدر
قوۀ نظریه+نك افراطی رزیلۀ جربزه تفریطی رزیلۀ بلادت و متوسطی
حكمت و قوۀ غضبیە+نك افراطی رزیلۀ تهور و تفریطی رزیلۀ جبانت
و متوسطی شجاعت و قوۀ شهویه+نك افراطی رزیلۀ فجور و تفریطی رزیلۀ
خمود و متوسطی عفت و محض عدالت اولور
اشبو قولی ثلثەنك اجتماع ایتدیكی بر ذاتده خصائل ممدوحە+دن اولان
عدالت طبیعی الحصولدر. اشبو تقسیمات و قوای متوسطۀ مذكوره+نك
انواعی كوزلجه اكلاشلمق ایچون زیرده محرر جدول تنظیم اولندی
علم اخلاقده امام غزالی (اخلاق الابرار والمجاة من الاشرار) و حضر
منشی ( اخلاق الاتقیا) و جلال الدین دوانی (لوامع الاشراق) و ابن سینا (تهذیب الاخلاق) و حسین اصفهانی ( اخلاق راغب) و ابن حنائی
اخلاق (اخلاق علائی) و عمرالرازی (اخلاق فخرالدین) و نصیر طوسی (اخلاق ناصری) نام كتابلری تألیف ایلمشلردر
قوای ثلثه+نك افرات و تفریط و عدالتی
| قوای ثلثه |
تفریط رزیلت |
ممدوه عدالت |
فرات رزیلت |
| قوۀ نظریه | بلادت | حكمت | جربزه |
| قوۀ غضبیە | جبابت | شجاعت | تهور |
| قوۀ شهویه | حمود | عفت | فجور |
| | | ادالت | |
حكمت و شجاعت و عفت و ادالتك انواعی
| ادالتك انواعی |
عفتك انواعی |
شجاعتك انواعی |
حكمتك انواعی |
| صداقت | حیا | كبر نفس | ذكا |
| الفت | رفق | نجدت | سرعت فهم |
| وفا | حسن هدی | علوهمت | صفای ذهن |
| شفقت | مساهلت | ثبات | سهولت تعلم |
| صلۀ رحم | دعت | حلم | حسن تعقل |
| مكافات | صبر | سكون | تحفظ |
| حسن شركت | قناعت | شهامت | تذكر |
| حسن قضا | وقار | تحمل | |
| تودد | ورع | تواضع | |
| تسلیم | انتظام | حمیت | |
| توكل | حریت | رقت | |
| عبادت | سحا | | |
٣) علم اخفا — انسان نفسنی چشم حاضریندن پنهان ایتمك
طریقنی بیلدیرر بر علمدركه عاملی خلقی كماكان كوردیكی حالده خلق انی
بر وجهله كوره+مز ایمش بعضیلری بونك فروع علم سحردن اولدیغنه
ذاهب اولدیلر
بو علمك صحت و حصولنه قائل اولنلره كوره انواع مختلفه+سی واردر بر طاقمی
بعض نباتات و حبوباتك صور مخصوصه+ده انبات و تركبیله و بر طاقمی
—٥٣ —
عزایم و طلسمات قرائت و ترتیبیله و بر طاقمی دخی سیمیادن بعض نوامس
تعفینیه و تدخینیه اعمالیله اجرا اولنور ایمش
مثلا بركمسه حیه قفاصنك ایچنه ایكی عدد پموق تخمی قویوب دفن و حیە+نك
ایكی كوزی دلكلرندن انبسات ایدرك محصولنی اخذ و نواتنی برر برر تحت
السان آیینه ده تجربه و صحیحنی تفریق و حفظ ایتسه مطلوب حاصل اولور
ایمش هیهات تضرب حدید بارد
٤) علم استنزال — استنرال كلمه+سنه نظر بیوریله
٥) علم اكتاف — ترجمۀ قانون ابن سیناده كوسترلدیكنه كوره
بو بر فن مخصوص اولوب بونده ماهر اولان كیمسه+لر زیرده محرر شروطه
رعایتله مستقبله عائد بر طاقم مواد مجهولەیی كشف و استخراج ایلرلر شروط
مذكوره+دن برنجیسی مسئول له و مسئول عنهك حین دبحده نیت ایدلمسی
ایكنجیسی و اوچنجیسی كیجه قمرك منور بر زماننده كسیلوب غنمی ذبح ایدن
كمسه+نك دخی طاهر و عفیف و البسه+سی پاك و نظیف بولنمسی دردنجی
و بشنجیسی ذبحك بر باغجه و ماء جاری جوارنده اجرا وغنمك شی و بریان
قلنمسی التنجی و یدنجیسی كتف ایمنینك اخذیله لحمدن تنظیف یعنی اوزرنده
لحم و شحمدن اثر قالمیەجق درجه تطهیرنده مبالغه كوسترلمسی سكز
و طقوزنجیسی كتف اول حیوان تمام شی اولوب تزیم و تهری ایتمكله
مفاصلی ایرلدقدنصكره النەرق بیچاق كبی تیموره متعلق الاته طوقندیرلمامسی
اوننجیسی كتفك حین اخذنده سطح آخذك مواجهه+سنه و زائد اولمیوب
مستوی بولنان سطحی شمس جاننه كلمسندن عبارتدر بونلر بعدالاجرا
امارات و علامات اخذیچون كتفك رقوم و اشكال و دوائر و نقاطنه جد
و اهتمام ایله حصر نظرامعان اولنورایسه بعض مواد غیبیه استنباط اولنور
بو فنده كسب مهارت و ممارست قوۀ باصره و حافظه+نك حدت و شدتی
ایله حاصلدر علم اكتافی بعضیلری حضرت علی رضی الله عنهه اسناد
ایدیورلر
—٥٤ —
٦) علم آلهی — علم حكتك قسم ثالثیدر وجودنده ماده+یه
محتاج اولان موجوداتك احوال و كیفیاتندن بحث ایدر
٧) علم انساب — انساب ناسی و بو علمه متعلق قواعد كلیه
و جرئیه+یی تعریف ایدر بوندن مقصد انساب اشخاصده خطادن اخترازدر
بو علمك جلالت قدر و منفعتی (و جعلنا كم شعوباً و قبائل لتعارفوا الی آخره)
آیت كریمه+سی ایله دخی مستغنئ دلیل و اشارتدر قوم عرب ضبط نسبده
بر زمانه قدر نهایت درجه اعتنا و دقت ایدرلر ایدی لكن مؤخراً اسلامك
تعمم و انتشاریله نسبلرینك ترك و عجملرله اختلاط قاعدۀ مذكوره+یه رعایته
مانع اولدی
علم انسابده ابتدا كتاب تألیف ایدن امام النسابین هشام بن محمد بن سائب
الكلبی+دركه (۸۱۹ و م ۲۰۴ ه) تاریخنده وفات ایلدی(انساب الاشراف) (انساب الرشاطی) (انساب الشعرا) (انساب السمعانی) (انساب المحدثین) دخی علم انساب مؤلفاتندر
٨) علم انشاء — بلاغت و فصاحت و آداب معتبره و عبارات
مستحسنە+یه رعایت حیثیتیله الفاظ منثوره+دن باحث بر علمدر مبادیسی
تتبع خطب و رسائلدن و خصوصاً حكمت عملیه و علوم عربیه و سیر كمل
اولیا و حكایات امم و علماو و صایلی عقلا وسائره+دن عبارتدر
علم انشاده تألیف اولنان كتب معتبره خارج دائرۀ تعداد اولوب انجق
اك مشهورلری جمال الدین وطواطك (ابكار الافكار) و محی الدین عربینك (انشاء الدوائر) و شیخ سیوطینك (انشاب الكتب فی انساب الكتب) و محمد ابن شمد عثمسانینك (انشاد الشر ید من ضوال القصید) نام اثرلی
و غیریلریدر
٩) علم بدیع — مقتضای حاله مطابقت و وضوح دلالته رعایتدن
صكره كلامی حسن عرضی ایله تحسینك وجوهنه دائر اولمق اوزره تراكیب
عربیەدن باحث بر علمدر موضوعی دخی عربی ایسه ده تحسین و تزیین
عرضیین جهتندن دائرۀ فصاحت و بلاغت اكمال اولندقدن صكره سنه علم
معانی و بیان تكمل ایدر
غرضی — كلامك محسنات عرضیه ایله تحلیه
ملكه+سی اولوب غایتی دخی — كلامك تحلیۀ مذكوردن خلوی جهتندن
احترازدر
منفعتی — كلامده سامعه تحصیل كمال حظ و نشاط و تكمیل
اسباب شوق و انبساط اولدیغی كبی بونك انظار ارباب عقولده زیاده مقرون
حیز قبول اولمسیدر
مبادیسی — تتبع خطب قدیمه و رسائل و صنایع
بدیعیه ایله متحلی اولان اشعاری مطالعه ایله اتخاذ و سائلدر اكرچه اصل
لازم اولان حسن ذاتی و انی تحصیله دخی بیان و معانی كافی ایسه ده علمی
سالفه حسن عرضی+یه دخی كمال اعتنا و همت ایلمشلردر ازجمله مطرزینك (زهرالربیع) و تیفاشی+نك (كتاب البدیع) و ابن ابی الاصبعك (تحریر التحبیر) و ابن حجه+نك (شرح البدیعیات) نام کتابلری بالخاصه بو فنده
یازلمش آثار مقبوله+دن اولوب بلاغته مخصوص علوم ثلثه+یی جامع اولمق
اوزره دخی ابن مالك (روض الادهان) و (مصباح)ی و علامه یوسف
سكاكی بونلرله برابر اون ایكی فنی شامل (مفتاح العلوم)ی تألیف ایلدیلر
١٠) علم بنكامات — تعیین زمانه مخصوص الاتك كیفیت ایجاد و استعمالنی
بیلدیرر بر فندر بونكله اوقات عبادات و كواكب و اجزاء فلك البروجدن
طوالعك كیفیت خروجی بیلنور و (ارشمیدس)ك وسائرلرینك بو بابده خیلی
كتابلری بولنور ایدیسه ده شمدی بو فن علم هیئت اقسامندن معدوددر
١١) علم بیان — معنای و احدی دلالت و اضحه ایله صور
مختلفه+ده ایراد ایتمك طریقنی مبین بر علمدر موضوعی — معنایه وضوح
دلالتی حیثیتیله لفظ عربدن غرضی — مدلولاتدن اوضحی اختیار اولنمق
و مفرداتنده ینه فضاحت بولنمق اوزره دلالت عقیله ایله افاده و مدلولاتنی فهمه
ملكه تحصیل ایتمكدن غایتی — معنای مرادی دلالت واضحه ایله تعیین+ده
خطادن احترازدن مبادیسی دخی — بعض مسائل عفلیەدن عبارتدر
علم بیانده علماء اخیار وضوح دلالتی اختیار ایتدیلر زیرا انلرك بحثی
دلالت عقلیەیه مقصور اولدی دلالت عقلیە+دن مراد همان وضعیه
اولمامقدر كرك تضمنیه و كرك التزامیه اولسون چونكه هر ایكیسی دخی
دلالات عقلیه قبیلندن اولوب عقلیه ایسه خفی و دلالتده خفا ایسه مردود
عامۀ بلغادر محصل كلام علم بیانده معتبر اولان — معانی معتبره+نك اول
معایی+یه دلالت ایدن الفاظده وضوح شرطیله دقتیدر (استعارات و كنایات
كبی ابن اثیرالجزرینك (جامع الكبیر) و امام فخررازینك (نهایة الاعجاز) نام كتابلری مستقلاً بو فنده تألیف قلنان آثار معتبره+دندر
١٢) علم بیطره — اصناف حیواناتدن (خیل) نوعنك امراضنی
تعیین و ازاله+یه و حفظ صحتلرینه مخصوص بر فن جلیلدر بو فن خیله
نسبت انسانه منسوب علم طب منزله+سنده+در علیه الصلاة والسلام
افندمز حفظ خیل حقندەكی ثوابه تحریص وادیسنده (الخیل معقود بنوا
صیها الخیر الی یوم القیمة) و (من قدر علی ثمن دابة فلیشتر ها فانها تاتیه
رزقها وتعینه علی رزقه) بیورمشلردركه بالآخره فن بیطرە+نك درجۀ لزوم
و اهمیتنی تضمن ایلر (علیكم باناث الخیول فان ظهور ها حرز و بطونها کنز)
حدیث شریفی دخی بو بابده آیریجه بر تشویقدر
حنیس بن اسحق نام ذاتك فن مزبورده (كافی) نامنده بر كتاب كافیسی
ایشیدیلەیور اوروپالیلر علم بیطرەیی اخیراً دها زیاده توسیع و پك چوق
كتابلر تألیف ایتدیلر الیوم مكاتب طبیه+ده اوقونور
١٣) علم تاریخ — تاریخ كلمه+سنه نظر بیوریله
١٤) علم تدبیر منزل — انسانك نفسی ایله زوجه+سی و اولاد و خدام
و قنو قومشوسی بیننده رعایتی واجب بعض حقوق مشتركه+دن بحث ایدر
بر علمدركه غایتی نوع بشرك واحداً بعد واحد كندو مساكن و مأوالرنده
كسب انتظام احوال و فراغ باللریدر بو علمك درجۀ منفعت و اهمیتی
حتی عوامه وارنجیه قدر مرتبۀ بداهتده اولوب هر حالده جلب سعادت
دنیویە+یه واسطه عد ایدیلان موادك برركن اعظمیده بودر بو بابده
اسلاف علما طرفندن پك چوق كتب مفیده تألیف اولندی